Knjiga žalbi – ni prva ni poslednja

Kakva je veza između francuskog slikara Pola Sezana i srpskog sela Bačina kod Varvarina?

Sigurno je već navedeni podatak, koji se naizgled graniči sa fantastikom, dovoljan da privuče čitaočevu pažnju kad u ruke uzme „Knjigu žalbi“ Mome Kapora, ali to je samo jedna usred gomile zanimljivih i kontroverznih detalja od kojih je sačinjena ova neobična knjiga.

Reći za jednu knjigu Mome Kapora da je neobična, možda je samo po sebi suvišno, jer svako je Kaporovo delo na svoj način jedinstveno, i to najčešće zbog toga što je sačinjeno od likova i događaja koji su toliko obični i svakidašnji da je teško i pomisliti kako bi ih jedan pisac mogao iskoristiti za svoju knjigu.

Jasno je da „Knjigu žalbi“ neobičnosti prate već od naslova, jer i najmanji osvrt na književnu umetnost iziskuje zaključak o svakom delu kao svojevrsnoj knjizi žalbi, gde se pisac ili pripovedač ispovedaju čitaocu i samim tim iznose svoje primedbe na život, društvo, čovečanstvo.

Stoga je već naslov Kaporovog književnog triptiha sveobuhvatna odrednica literature kao fenomena, ali prava univerzalnost same knjige spoznaje se tek tokom čitanja, jer pišući o sudbini jednog jugoslovenskog knjižara na početku osamdesetih godina dvadesetog veka, Kapor je očima glavnog junaka sagledao i prošlost, i sadašnjost, pa i budućnost, i to ne samo jednog društva i sistema nego i civilizacije.

Nastupajući kao sledbenik starih beogradskih knjižara Gece Kona i Svetislava Cvijanovića, Peđa Lukač umnogome deluje kao anahrona pojava, s obzirom na to da se ne uklapa u šablone koje život neminovno propisuje, ali upravo se kroz prizmu razmišljanja glavnog junaka još bolje sagledava lice i naličje njegove zemlje, njegovog grada, njegovih prijatelja i saradnika, pa i idealizovane umetnosti u prostoru surove realnosti.

Kao slikar, Momo Kapor se i u svojim romanima bavio fenomenom likovne umetnosti, što je posebno vidljivo u „Knjizi žalbi“, naročito u njenom središnjem delu, koji je obimom i brojem stranica najmanji, ali najznačajniji s obzirom na istorijski kontekst.

Kad je Kapor pisao „Knjigu žalbi“, ime kolekcionara Eriha Šlomovića tek je počelo da se u javnosti pominje, a pošto su činjenice neretko padale u zasenak pred brojnim kontroverznim pretpostavkama, više je nego dragocen piščev pokušaj da sakupi i predoči čitaocima sve dostupne informacije o sudbini Šlomovićeve kolekcije, sačinjene od veoma značajnih slika francuskih modernista.

Istovremeno se prati i njegov neobičan životni put, čija je smrt utoliko tragičnija jer nameće pitanje o relativnoj vrednosti umetničkih dela, koja se na aukcijama prodaju za ogromne svote novca, ali čiji značaj postaje apsurdan u zidu trošne seoske kuće ili u zapaljenom vozu usred ratnog vihora.

(Da je o Šlomoviću tek imalo šta da se saznaje, dokaz je i to što je Kapor, dvadeset godina docnije, segment nazvan „Dosije Šlomović“ proširio novootkrivenim detaljima i štampao kao posebnu knjigu.)

Kad se „Knjiga žalbi“ u celini sagleda, njen prvi deo je zapravo slikovit prikaz beogradske i jugoslovenske sadašnjice, sa svim ličnim i opštim problemima koje tište njene pripadnike, dok je drugi deo osvrt na zaboravljenu prošlost prepunu šokantnih detalja, a treći svojevrsni pogled u budućnost, jer Lukačev boravak u Njujorku nije samo pokušaj ostvarenja američkog sna nego još bolje sagledavanje sistema iz kojeg se sklonio, pa i naslućivanje njegovog kraha.

I kao što „Knjiga žalbi“ nije bila prva knjiga u kojoj se kroz pripovedanje izriču opaske koje bi svaki čitalac i sâm uneo u neku sopstvenu knjigu žalbi, tako nije bila ni poslednja, štaviše kao da je najavila nove knjige žalbi, jer tek su nailazila vremena u kojima će svaka takva knjiga biti premala za bilo čije primedbe.